Περί της Σοφοκλέους Αντιγόνης, μέρος 2ο

Τώρα και τότε

Η 'Αντιγόνη' δεν είναι ηθικοπλαστικό έργο. Για τον Σοφοκλή, το σέβας στο νεκρό σώμα δεν είναι ο σκοπός αλλά το μέσον. Σκοπός είναι η δικαίωση της βασιλείας, ακριβέστερα, η δικαίωση της κληρονομικής βασιλείας, εκείνου του αρχαίου γένους των εκ φύσεως προικισμένων να βασιλεύουν στις κοινωνίες του τότε. Αυτό κάνει την 'Αντιγόνη' έργο περί πολιτικής. Όμως οι πολιτικές πεποιθήσεις του Σοφοκλή ανήκουν στο περιβάλλον της Αθήνας του 5ου αιώνα και η έννοια της πολιτικής έχει αλλάξει ριζικά. Οι ευγενείς και βασιλείς του πιθανότατα δεν υπήρχαν ούτε τότε - πιθανή ένδειξη γι αυτό, είναι η απόρριψη εκ μέρους του όλων των βασιλικών προσκλήσεων για παραστάσεις εκτός Αθηνών. Έτσι, συγκεκριμένα ιστορικά πλαίσια καθορίζουν την όποια επικαιροποίηση της 'Αντιγόνης', έξω από τα οποία αυτή θα έπρεπε να είναι μάλλον άσκοπη. Το αντίθετο συμβαίνει γύρω μας: το έργο όχι απλά επικαιροποιείται εκτός πλαισίων αναφοράς, αλλά χρησιμοποιείται ως προπαγανδιστικό εργαλείο [16] σύγχρονων πολιτικών και θρησκευτικών συστημάτων. Κι αν ο πολιτικός σφετερισμός στερείται ουσιαστικής συνάφειας με το έργο καθ' αυτό, υπάρχει και ο ηθικός αντίστοιχος που βρίσκει πρωταίτιο τον ίδιο τον ποιητή. Ως εκ τούτου, πρέπει όχι μόνο να ανασυρθεί από τον βούρκο της πολιτικής προπαγάνδας η ασυμβίβαστη αριστοκρατικότητα του παππού Σοφοκλή, αλλά και να επισημανθεί η όποια αστοχία του ιδίου, αξιοποιώντας την δεδομένη σε εμάς εμπειρία που θέλει την, δια της ποιητικής αυθεντίας θρησκειοποίηση πολιτικών μηνυμάτων, να προπαγανδίζεται ως έγκυρη κατάθεση της καλύτερης, υποτίθεται, ηθικής του τότε.

Ο πολιτικός σφετερισμός της 'Αντιγόνης' βασίζεται στους στίχους εκείνους του έργου όπου η ηρωίδα αψηφά ανοιχτά τον Κρέοντα. Με το πέρας των αιώνων, οποιοσδήποτε είχε λόγους να επιθυμεί την αποκρατικοποίηση και διεθνοποίηση μιας κοινωνίας, άδειασε το περιεχόμενο της αντιπαράθεσης κρατώντας μονάχα την εικόνα. Το πολιτικό μήνυμα του έργου μεταβλήθηκε και από 'κληρονομική βασιλεία', έγινε 'αντικρατισμός'. Από κραυγή δικαίωσης των παλαιών αρχόντων έγινε κραυγή καταδίκης όλων των αρχόντων. Στη θέση της αρχαίας αριστοκρατίας προέκυψε ένα πλήθος 'επωνύμων' αντικρατιστών, περιφερόμενων εκεί όπου ισχυρές σε πλούτο και οργάνωση μειοψηφίες παλεύουν για την εκμετάλλευση των κρατικών δομών και τη διεκδίκηση της λαϊκής συναίνεσης, είτε με το καλό (την στρατευμένη κουλτούρα [17] με τους θεατρίνους και τις αντιγόνες τους) είτε με το στανιό. Το αρχαίο δράμα κατέληξε να ονοματίζει 'οργανώσεις' που δρουν για την καταπολέμηση της 'ξενοφοβίας' και την προώθηση της 'διαπολιτισμικότητας' [18]. Ινστρούχτορες της συμφοράς, αφού τα κάνουν μαντάρα [19] ανάμεσα σε Σοφοκλή και Ευριπίδη, βάζουν τα δυνατά τους ώστε να μην χαρακτηρίσουν τον Κρέοντα 'φασίστα':

"ο Κρέοντας νιώθει μίσος. Μίσος για τον Πολυνείκη που έφερε τον πόλεμο στη Θήβα, μίσος για τα θεία και για τον μάντη Τειρεσία. Με το πρώτο διάταγμά του ο Κρέων επιβάλλει μια νέα τάξη πραγμάτων: καλό και ηθικό είναι η υποταγή στην εξουσία του. Οτιδήποτε άλλο ονομάζεται στάσις και αναρχία."

Ο πολιτικός σφετερισμός της 'Αντιγόνης' αντιμετωπίζεται με ένα καλό διάβασμα του έργου, αλλά ο ηθικός σφετερισμός της κλασικής αρχαιότητας που επιχειρείται συνδέοντας τις περί νεκρών αντιλήψεις που προτάσσονται σε αυτό με μεταγενέστερες, χρειάζεται κάτι περισσότερο. Ο Σοφοκλής εδώ, εκδικούμενος ίσως την ήττα της αθηναϊκής αριστοκρατίας που έλαβε χώρα στις γενιές που προηγήθηκαν της δικής του, φτάνει στην υπερβολή. Προσδίδοντας θεϊκή νομιμοποίηση στο αίτημα της ηρωίδας του, δίνει θρησκευτικό χαρακτήρα σε ένα πολιτικό ζήτημα [20]. Μέσω της θρησκειοποίησης αυτής, το διακύβευμα ξεφεύγει βαθιά στα πεδία της ηθικής και του εν γένει πολιτισμού. Για να κατανοήσουμε την υπερβολή του Σοφοκλή είναι αναγκαίο να εξετάσουμε το εθιμικό και το γραπτό δίκαιο που όριζε τα της αρνήσεως ταφής καθ' όλη την αρχαιότητα. Αλλά πρώτα ας δούμε τι ακριβώς λέει το κείμενο.

Η Πόλις εάλω

Εμφανιζόμενη στην αρχή του έργου, η Αντιγόνη είναι το εναπομείναν μέλος [21] του γένους που, υπό άλλες συνθήκες, θα όριζε την επτάπυλη Θήβα. Με τον αλληλοσκοτωμό των δυο τελευταίων αρσενικών του μελών, το γένος του Λαβδακού ξεκληρίζεται [22]. Όμως στο μέτρο που το τέλος του Πολυνείκη σηματοδοτεί το τέλος των Λαβδακιδών, η ατίμωσή του σηματοδοτεί και την ατίμωση του όλου γένους. Έτσι, η Αντιγόνη αντιμετωπίζει την κλιμάκωση μιας μοίρας εξοντωτικής σε όλα τα επίπεδα, ξεκινώντας από την ίδια να γεννιέται με στίγμα και κατάρα, συνεχίζοντας με το τέλος του γένους της και την ατίμωση αυτού (άρα και της ιδίας) μέσω του Πολυνείκη, την άνοδο του αντιπαθή [23] θείου της στον θρόνο του πατέρα της και την επιβολή της ατίμωσης από τον ίδιο, και καταλήγοντας στην επικείμενη διαδοχή, μέσω του Αίμονα και της ιδίας, του γένους του Κρέοντα. Όμως όσο σκληρή κι αν είναι η μοίρα στην Αντιγόνη, το άγος των Λαβδακιδών δεν έχει τίποτα να κάνει με τους Θηβαίους πολίτες και το ατιμωτικό τέλος του Πολυνείκη δεν αφορά τον Κρέοντα, ο οποίος, ως νυν θεσμοφύλακας της πόλεως, υποχρεούται να τον αφήσει άθαφτο. Στην πορεία η Αντιγόνη θα ακυρώσει κάθε αναφορά της στον κόσμο των νεκρών, αφού η πρώτη κήδευση που τελεί θεωρείται ολοκληρωμένη (στ.245-247 από τον φρουρό, στ.904 από την ίδια), οι πρέπουσες σπονδές έχουν γίνει και η ψυχή του νεκρού έχει πλέον διαβεί την Στύγα. Το πρόβλημά της αφορά τον κόσμο των ζώντων και είναι η εικόνα που παρουσιάζει το σώμα του Πολυνείκη [24] στα μάτια των Θηβαίων (γι αυτό και τον καλύπτει με ένα λεπτό στρώμα χώματος καθιστώντας τον "αφανή" όπως λέει ο Φρουρός), καθώς και το ότι η ατίμωση αυτή επιβάλλεται από τον Κρέοντα συγκεκριμένα. Γι αυτό θα γυρίσει για να τον ξαναθάψει και να συλληφθεί. Και αν μια αρχική στάση ικεσίας ίσως να δικαίωνε την Αντιγόνη τελικά, αντί αυτής εμφανίζεται ένας ασυμβίβαστος εγωισμός που απαιτεί (και αργότερα ικετεύει) την συμπάθεια λόγω της μοιραία αδιέξοδης φύσης του [25].

Ο Κρέων, από την άλλη, αποδομείται αποτελεσματικά: ως ευσεβής άνθρωπος, άνδρας, πατέρας, σύζυγος και βασιλιάς. Ως ευσεβής άνθρωπος επειδή, παρ' όλη του την λαϊκή θεοσέβεια, οι θεοί τον αποστρέφονται. Ως άνδρας επειδή καταπιάνεται με το κατ' εξοχήν γυναικείο καθήκον της ταφής ενός νεκρού. Ως πατέρας και σύζυγος επειδή γίνεται η αιτία να αυτοκτονήσουν ο γιος και η γυναίκα του. Ως βασιλιάς επειδή βρίσκει ελάχιστη στήριξη από τον λαό του και τελικά καταπατά τον ίδιο νόμο που αρχικά επιβάλλει. Ας δούμε τι κάνει ο Σοφοκλής ώστε να το επιτύχει αυτό:
- Επιλέγει τον μύθο σύμφωνα με την οποία ο Αίμων είναι εραστής της Αντιγόνης. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή που καταγράφεται από τον Απολλόδωρο [26] ο οποίος πιθανότατα αντιγράφει τον Φερεκύδη από τη Λέρο [27], ο Αίμων είναι το τελευταίο θύμα της Σφίγγας πριν ο Οιδίπους λύσει τον γρίφο. Μεταφέρει την θεά Δίκη από τα ουράνια [28] στον Άδη.
- Επιστρατεύει τις αξίες της Ευβουλίας και της Φρόνησης, οι οποίες κατευθύνονται ενάντια στον Κρέοντα σε οκτώ διαφορετικές περιπτώσεις, αρχίζοντας με τον Αίμονα (στ.683, 707), την Αντιγόνη (στ.904), τον Τειρεσία (στ.1050), τον Αγγελιαφόρο (στ.1242) και τελειώνοντας με τον Χορό (στ.1098, 1348) ο οποίος και κλείνει το έργο λέγοντας "Τα μεγάλα λόγια φέρνουν μεγάλες πληγές στους υπερήφανους που τους διδάσκουν φρόνηση όταν γεράσουν" (στ.1353).
- Χρησιμοποιεί ό'τι μπορεί να του προσφέρει η πλοκή: τον έρωτα, την αδελφική αγάπη, την απέχθεια για την τυραννία, τον θαυμασμό για την αφοβία του θανάτου, τον αποτροπιασμό για τον χαμό του γένους, τον σεβασμό στους νεκρούς (στ.780), την επιβεβαίωση της θεϊκής βουλήσεως.

Αίτιο των δεινών του Κρέοντα είναι η απαγόρευση της ταφής του Πολυνείκη, η οποία αντιβαίνει σε "άγραφα νόμιμα", ηθικές προσταγές θεϊκής προελεύσεως και ισχύος ανώτερης των ανθρωπίνων. Τι γνωρίζουμε σήμερα γι αυτές τις προσταγές, τις τόσο σημαίνουσες  για τους παππούδες μας; Σχεδόν τίποτα: εκτός των όσων ελαχίστων [29] αναφέρει ο Σοφοκλής, δεν υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες που να επιβεβαιώνουν τα επιχειρήματα της Αντιγόνης. Στην πραγματικότητα, ο Κρέων όχι μόνο δεν δρα αδίκως απαγορεύοντας την ταφή του Πολυνείκη, αλλά κάνει ό'τι ακριβώς θα τον υποχρέωναν να κάνει νόμοι και θεσμοί γραπτοί και άγραφοι, των οποίων νόμων και θεσμών οι Αθηναίοι πολίτες είχαν μάλιστα καλή γνώση. Εδώ προκύπτουν δυο συμπεράσματα: πρώτον, τα 'άγραφα νόμιμα' αποτελούν πιθανότατα αυτοσχεδιασμό του Σοφοκλή [30], αυτοσχεδιασμό διόλου ασήμαντο, αφού εισαγάγει μια μετατόπιση της θεμελιώδους θρησκευτικότητας που άπτεται των αντιλήψεων περί του θανάτου και των νεκρών. Δεύτερον, στο βαθμό που η ύψιστη τιμωρία ενός προδότη υπογραμμίζει την ύψιστη σημασία της πόλεως και διασφαλίζει την μακροημέρευσή της, η αψήφηση του συγκεκριμένου θεσμού αποτελεί άρνηση της ίδιας της πόλεως ως μορφής κοινωνικής οργανώσεως. Η άρνηση δε αυτή είναι παραδειγματική και σχεδόν απόλυτη, καθώς προέρχεται από τους μέχρι πρότινος ανώτατους πολιτειακούς άρχοντες.

Για να το πούμε πιο γλαφυρά: στερώντας τον Κρέοντα από κάθε συνέπεια και αφήνοντάς τον μονάχο με τους τίτλους και τα πάθη του, ο Σοφοκλής εξισώνει το Νόμο με μια τυπικότητα και ένα ανθρώπινο πάθος. Καθώς, την επόμενη κιόλας αυγή της νίκης, οι πολιούχοι θεοί αδειάζουν το πεδίο για τους θεούς του κάτω κόσμου και ο λαός αντιμετωπίζει τις αρχές καχύποπτα και φοβισμένα, τίποτα δεν εκκρεμεί πλέον για την αντικατάσταση του πολιτικού δικαίου από το προϋπάρχον οικογενειακό και την έκπτωση του Πολιτισμού σε προγενέστερο στάδιο. Η συνειδητή αυτή προσπάθεια καλύπτει τα κενά, καθώς αντικαθιστά τους νόμους των ανθρώπων με αυτούς των θεών, τα δίκαια των ζωντανών με αυτά των νεκρών, την ύφανση της αποδεκτής κοινωνικότητας με τα επιμέρους νήματα ατομικής συνείδησης. Η άλωση της Πόλεως θα ολοκληρωθεί με τη αποδοχή του έργου από το αθηναϊκό κοινό που, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, ήταν ευρεία.

Αναπαράσταση του θεάτρου του Διονύσου όπως θα έδειχνε στα χρόνια του Σοφοκλή.
(Paul Guiraud - Vie privee et la vie publique des Grecs, σελ.353.)

Συνέχεια στο 3ο μέρος

Σημειώσεις

[16] Στις πρώτες λέξεις της εισαγωγής στην εκλαϊκευμένη της μετάφραση, η M. McDonald γράφει:

"The play is often performed as veiled criticism of the government prevailing at the time, to show that something is rotten in that particular state." (Antigone by Sophocles. Nick Hern, 2000).

Ειρωνικό είναι το γεγονός ότι οι συντριπτικά περισσότερες παραστάσεις της 'Αντιγόνης' λαμβάνουν χώρα στον λεγόμενο δυτικό κόσμο της 'ελεύθερης αγοράς', της 'πολιτικορθότητας' και των 'ανθρωπίνων δικαιωμάτων'.

[17] Ο θεατρικός χώρος της ημεδαπής παραμένει εκ γενετής αλυσοδεμένος στα αντιναζί σφυροδρέπανα του Μπρεχτ, χαρακτηριστικό είναι το ότι το ομώνυμο κατασκεύασμά του του βρίσκει ακόμη το δρόμο της στις κεντρικότερες σκηνές της χώρας. Από τα κονδύλια της Ανατολικής Γερμανίας μέχρι τις χορηγίες του Ιδρύματος Ωνάση, ο δραματοποιημένος αντικρατισμός παραμένει αδρά επιχορηγούμενος.

[18] Όροι και έννοιες όπως οι παραπάνω δεν θα ακούγονταν καθόλου καλά από τον Σοφοκλή και τους Αθηναίους. Στην Αθήνα της αρχαιότητας δεν υπήρχαν 'ανοιχτά σύνορα', διαπολιτισμικότητα ή λαθρομετανάστευση. Όσο για τον αντιρατσισμό, αν το ιταλικό razza προέρχεται από σύντμηση του λατινικού generatio προερχόμενου εκ του genus, τότε η βαρύτητα που δίνει ο Σοφοκλής στο Γένος τον καθιστά ρατσιστή με όλη τη σημασία της λέξεως.

[19] Ινστρούχτορας της κομματικής εφημερίδας του Συ.Ριζ.Α (με καριέρα κριτικού θεάτρου) προσπαθώντας να λοιδορήσει τον Κρέοντα, γράφει:

"Ο Κρέων απαντά στον μάντη 'δε με νοιάζει η πόλις, το παιδί μου σκέφτομαι'. Και ετοιμάζεται να φυγαδεύσει κρυφά τον Μεγαρέα, που, όμως, το πληροφορείται και αυτοθυσιάζεται".

Η ιστορία του Μενοικέα γιου του Κρέοντα που, πριν τη μάχη, αυτοκτονεί για να σώσει την Θήβα εντοπίζεται πολλά έτη αργότερα (το 408) στον Ευριπίδη ('Φοίνισσαι', στ.911-1018). Ο Σοφοκλής στην 'Αντιγόνη' τον ονομάζει Μεγαρέα, δεν αναφέρει όμως ότι ο Κρέων προσπάθησε να τον σώσει αλλά αντίθετα, του αποδίδει τον θάνατό του βάζοντας την Ευρυδίκη να τον αποκαλέσει 'παιδοκτόνο' (στ.1303-1305). Ο δε Αισχύλος στους 'Επτά' (στ.472-474) δεν συνδέεται ούτε με την εκδοχή του Σοφοκλή, βάζοντας τον Μεγαρέα υπαρχηγό του Ετεοκλή να υπερασπίζεται τις Νηίστες πύλες (για την ονομασία βλ. Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, 9.8.4) από τον Ετέοκλο. Αλλά εκτός από την σύγχυση διαφορετικών συγγραφέων και έργων, ο εξαθλιωμένος συριζαίος συγχέει και δυο άσχετες καταστάσεις με τις διακριτές παραδόσεις τους: την άρνηση ταφής ενός νεκρού, με την αποφυγή της θυσίας ενός ζωντανού δια της φυγάδευσης και επακόλουθης εξορίας του.

[20] Η πειστικότερη σύγχρονη ερμηνεία του έργου έχει να κάνει με την πολιτική και τις πολιτικές εξελίξεις στην Αθήνα του 5ου αιώνα. Ο Σοφοκλής προέρχεται από τα σπλάχνα της αθηναϊκής αριστοκρατίας, γιος του πλούσιου οπλοποιού Σωφίλλου και αναθρεμμένος με ό'τι καλύτερο μπορούσε να του προσφέρει το περιβάλλον του. Αμέσως μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας και σε ηλικία περίπου 16 ετών, τοποθετείται αρχηγός της χορωδίας των νέων που θα εξυμνούσε τη νίκη, πιθανότατα όχι λόγω της φωνής του, η οποία θα εξασθενίσει τόσο ώστε να μη μπορεί να λάβει ρόλο ηθοποιού σε κανένα από τα έργα του. Σε ηλικία 28 χρονών ξεκινά τη θεατρική του σταδιοδρομία νικώντας τον 56χρονο Αισχύλο στα Μεγάλα Διονύσια του 468, υπό συνθήκες πρωτοφανείς που αναφέρει ο Πλούταρχος (Βίοι, Κίμων, 8.7-8). Δύο από τα σωζόμενα έργα του ('Αντιγόνη' και 'Αίας') εξελίσσονται γύρω από την αψήφηση της εξουσίας, γεγονός που κάνει τους μελετητές να πιστεύουν ότι αποτελούν από σκηνής πολεμική στον Περικλή, που την ίδια εποχή κλείνει περίπου μια εικοσαετία ως αρχηγός των δημοκρατικών και ανώτατος άρχοντας της πόλης. Σημαίνοντες αριστοκρατικοί εξορίζονται, η ισοπολιτεία αμφισβητείται εκ των πραγμάτων, η τυραννία γίνεται φόβος των Αθηναίων. Απολαμβάνοντας της άτυπης ασυλίας του θεατρικού χώρου απέναντι σε κάθε πολιτική δίωξη, ο Σοφοκλής σκιαγραφεί τον Κρέοντα ως κακόβουλο και άφρονα και αναφέρεται συνεχώς στην τυραννική του διάσταση (στ.60, 214, 281, 506, 509, 733 κ.ο.κ). Ενδεικτική για τα πολιτικά κίνητρα του Σοφοκλή είναι η πρόσφατη μελέτη του R. Wallace (Sophokles’ Lucky Day: Antigone. Erga-Logoi No.1 (2013): σελ.7-22).

[21] Η Αντιγόνη αυτοπροσδιορίζεται ως "βασιλείδαν μούνην λοιπήν" (στ.941). Θεωρεί τον εαυτό της ως το μόνο εναπομείναν μέλος της βασιλικής οικογένειας, μάλλον επειδή έχει αποκηρύξει την Ισμήνη από την αρχή του έργου. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι δεν θεωρεί τον Κρέοντα βασιλιά. Στον 8ο μόλις στίχο τον αποκαλεί 'στρατηγό' (αξίωμα αιρετό ή κληρωτό αλλά όχι κληρονομικό) και στον στίχο 470 τον αποκαλεί 'χαζό', προφανώς ανάξιο να βασιλεύει. Ακολούθως αμφισβητεί κάθε του εξουσία, πόσο μάλλον επί της ιδίας και των μελών της οικογενείας της. Όμως για τον λαό της Θήβας ο Κρέων είναι "βασιλεὺς χώρας" (στ.155) και οι νόμοι "βασίλειοι" (στ.382). Στην αποδοχή αυτή της βασιλικής κληρονομιάς εντοπίζεται άλλη μια αντίφαση της Αντιγόνης: ενώ η αδερφή Αντιγόνη είναι συνεπής στην ασυμβίβαστη προσήλωσή της στο οικογενειακό δίκαιο που προϋπάρχει του πολιτικού, η βασίλισσα Αντιγόνη βρίσκεται στην κορυφή του πλέγματος σχέσεων που ξεπέρασε το γένος και διαμόρφωσε την πόλη.

[22] Το ίδιον των συνθηκών του θανάτου του Πολυνείκη αναλύεται στους στίχους 905-915, όπου η Αντιγόνη εξηγεί τα κίνητρά της. Όπως λέει, αν στη θέση του αδερφού της βρίσκονταν άλλοι οικείοι (ο άνδρας ή το παιδί της) θα τους άφηνε άθαφτους, επειδή θα μπορούσε να αναπληρώσει το κενό τους με ένα άλλο παιδί ή με άλλον άνδρα. Όμως με τους γονείς της νεκρούς, άλλος αδερφός δεν μπορεί να υπάρξει. Άρα, το αίτημα της Αντιγόνης είναι καθαρά οικογενειακό και έχει να κάνει με την διασφάλιση της τιμής (του βασικού στοιχείου της αριστοκρατικότητας) των τελευταίων ανδρών του γένους της. Ο Χορός έχει προλάβει να την αποκαλέσει "αὐτόνομη" (στ.821) και κατεστραμμένη από την "αὐτόγνωτο ὀργή" της (στ.875). Εκ των παραπάνω βγαίνει και το ηθικό δίδαγμα του έργου: η με κάθε κόστος διασφάλιση της τιμής των τελευταίων ανδρών ενός βασιλικού γένους.

[23] Με τον οποίο φαίνεται να έχει προηγούμενα, όπως υπονοείται στον στίχο 942. Αλλά και ο Κρέων, σε απάντηση του στίχου 470, την αποκαλεί ανόητη 'από τότε που γεννήθηκε' (στ.562).

[24] Παρά την λύτρωση της ψυχής του Πολυνείκη, ο Σοφοκλής κλιμακώνει την θρησκευτική διάσταση της υπόθεσης με τον Τειρεσία (στ.1016-1022). Οι θεοί, υποστηρίζει ο Τειρεσίας, δεν δέχονται πλέον θυσίες από τους Θηβαίους, επειδή τα πτωματοφάγα ζώα έχουν μιάνει τους βωμούς της πόλεως με σάρκες από το σώμα του Πολυνείκη και οι κραυγές των πουλιών δεν είναι πλέον καλόηχες διότι έχουν γευτεί ανθρώπινο αίμα. Ασχέτως της εγκυρότητας αυτών των ισχυρισμών, τα όσα αναφέρονται δεν μπορούν να προκληθούν από έναν και μόνο νεκρό. Όμως έξω από την Θήβα κείτονται νεκροί εκατοντάδες Αργείοι. Αν η αναφορά του Τειρεσία στον Πολυνείκη είναι συμβολική, τότε επιβεβαιώνεται η σοφόκλεια πολεμική στο έθιμο της αρνήσεως ταφής (πέρα από την υπόθεση της Αντιγόνης, η οποία θα άφηνε άταφο παιδί και σύζυγο), μιας και οι νεκροί στρατιώτες της ηττημένης παράταξης αποτελούσαν άλλη μια κατηγορία νεκρών που κινδύνευαν να μείνουν άταφοι.

[25] Ο ορισμός του Knox για τον σοφόκλειο ήρωα εμπεριέχει τις έννοιες του άγριου και του τυφλού:

"Ήρωας στον Σοφοκλή είναι αυτός που, αντιμετωπίζοντας την αντιπαλότητα των ανθρώπων, παίρνει την απόφαση που αναβλύζει από την βαθύτερη φύση του και, τυφλά, άγρια, ηρωικά, διατηρεί αυτή την απόφαση μέχρι του σημείου της αυτοκαταστροφής (...) Κατά αυτόν τον τρόπο θέτει τους δικούς του κανόνες ύπαρξης." B. M. Knox - The Heroic Temper. University of California Press (1964): σελ.5,42.

[26] Βιβλιοθήκη, III.v.8.

[27] Perseus Encyclopedia, Apollodorus (4).

[28] Όμηρος, Ιλιάδα, 8.392-395 αλλά και Ησίοδος, Θεογονία, 901.

[29] Η Αντιγόνη λέει ότι επιδιώκει "τὰ τῶν θεῶν ἔντιμα" (στ.77), τα "ἄγραπτα κἀσφαλῆ θεῶν νόμιμα" (στ.454) που "κοὐδεὶς οἶδεν ἐξ ὅτου 'φάνη" (κανείς δεν γνωρίζει το πότε εμφανίστηκαν, στ.457), κατηγορεί την Ισμήνη που διαφωνεί ώς "ἐχθρὰ δὲ τῷ θανόντι προσκείσει δίκῃ" (εχθρό των πεθαμένων που θα περάσει από δίκη, στ.94) και λέει ότι "ἡ ξύνοικος τῶν κάτω θεῶν Δίκη τοιούσδ᾽ ἐν ἀνθρώποισιν ὥρισεν νόμους" (στ.451-452).

[30] Μια πρώτη, σχεδόν σύγχρονη του Σοφοκλή, ένδειξη γι' αυτό, βρίσκεται στο διασκευασμένο τέλος των 'Επτά', όπου η Αντιγόνη δεν αναφέρει τίποτα για ανώτερους νόμους, λέγοντας ότι θα θάψει τον Πολυνείκη επειδή είναι αδερφός της (στ.1037-1040).