Η Ποίηση και οι Θεοί

Λόβκραφτ και τερατογέννηση

Ο Λόβκραφτ εισήγαγε τον κοσμικό τρόμο ως λογοτεχνικό είδος. Στο σύμπαν που εισηγήθηκε, ο άνθρωπος και ο πολιτισμός του δεν είναι παρά ένα τυχαίο και καινοφανές περιστατικό που προέκυψε στην πορεία του κοσμικού συνεχούς. Το καρυδότσουφλο της ανθρώπινης πραγματικότητας σχηματισμένο από όλα όσα είναι ανθρωπίνως αντιληπτά, επιπλέει σε έναν άπειρο ωκεανό χώρου και χρόνου που προηγείται και έπεται. Αντικρίζοντας τον ωκεανό αυτό από τις παρυφές του 20ου αιώνα -εποχή τερατογεννήσεων όπως ο ασύδοτος τεχνολογικός πολιτισμός και ο γενικευμένος κοσμοπολιτισμός- ο Λόβκραφτ ξαναρωτά την πρώτη ενσυνείδητη ερώτηση: 'τι υπάρχει εκεί έξω;' Απαντά με μια τερατογέννηση: υπάρχει ένα είδος εξωγήινων υπέρ-όντων, εξελιγμένων πέρα από τα γνωστά μας δεδομένα, απέθαντων, πολυδιαστατικών, τα οποία αντιλαμβάνονται το φαινόμενο άνθρωπος ως κάτι ατυχές. ασήμαντο και εφήμερο. Απέναντι στα όντα αυτά επαναπροσδιορίζεται όχι μόνο η ανθρώπινη ηθική, αλλά και η βιολογία, η φυσική, τα μαθηματικά, η γεωμετρία - όλα τα εργαλεία που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να ερμηνεύσει τον κόσμο ακυρώνονται. Η ίδια η λογική κλονίζεται. Στη θέση της έρχεται η διαίσθηση, το όνειρο, η θρησκευτική εμπειρία και η φρίκη της κοσμικής συνειδητοποιήσεως. Η παράνοια ακολουθεί ως γνωσιακός 'ορίζοντας γεγονότων', στην πορεία προσέγγισης με τους Μεγάλους Παλαιούς.

Aletheia Phrikodes

(...)

Time’s endless vista spread before my thought

With its vast pageant of unceasing change

And sempiternal strife of force and will;

I saw the ages flow in stately stream

Past rise and fall of universe and life;

I saw the birth of suns and worlds, their death,

Their transmutation into limpid flame,

Their second birth and second death, their course

Perpetual thro’ the aeons’ termless flight,

Never the same, yet born again to serve

The varying purpose of omnipotence.

And whilst I watch’d, I knew each second’s space

Was greater than the lifetime of our world.

Then turn’d my musings to that speck of dust

Whereon my form corporeal took its rise;

That speck, born but a second, which must die

In one brief second more; that fragile earth;

That crude experiment; that cosmic sport

Which holds our proud, aspiring race of mites

And moral vermin; those presuming mites

Whom ignorance with empty pomp adorns,

And misinstructs in specious dignity;

Those mites who, reas’ning outward, vaunt themselves

As the chief work of Nature, and enjoy

In fatuous fancy the particular care

Of all her mystic, super-regnant pow’r.

(...)

από το The Poe-et’s Nightmare (1916)

Γίνεται αντιληπτό ότι το σύμπαν του Λόβκραφτ διαφέρει ριζικά από το σύμπαν των Ελλήνων. Είναι ένα σύμπαν μηχανιστικό, αμοραλιστικό και τόσο απέραντο, που εντός του η ανθρώπινη μεταβλητή τείνει στο μηδέν. Οι Μεγάλοι Παλαιοί είναι ένα αστροφυσικό μείγμα από τερατώδεις Γίγαντες της ελληνικής μυθολογίας και μοχθηρούς Νεφελίμ του εβραϊκού μυστικισμού. Ενώ στο σύμπαν των Ελλήνων οι Ολύμπιοι έχουν εξοβελίσει το παλαιό καθεστώς και οι φιλόσοφοι εντοπίζουν το κακό στην απουσία του καλού, στο σύμπαν του Λόβκραφτ το κακό είναι κοσμική σταθερά και το χάος επανέρχεται στο προσκήνιο, σε κάθε αστοχία των οργανωμένων δομών που αποκαλούνται Πολιτισμός. Φυσικά, το σύμπαν του Λοβκραφτ ποτέ δεν προορίστηκε να συγκριθεί με το σύμπαν των Ελλήνων. Ο υπαρξιακός κατεδαφιστής των Μεγάλων Παλαιών είναι φτιαγμένος από Βιβλικά υλικά και σχεδιασμένος έτσι ώστε να αναμετρηθεί με τον πυρήνα της Αβρααμικής κοσμοθεωρίας, που θέλει τον άνθρωπο να απολαμβάνει άμεση επαφή με τον Κατασκευαστή του σύμπαντος σε μια σχέση νηπίου-κηδεμόνα. Η κοσμικού μεγέθους νομιμοποίηση που εξάγεται από τη σχέση αυτή, είναι το πρώτο σφάγιο επί του βωμού των Μεγάλων Παλαιών. Δεν υπάρχει κανείς κηδεμόνας επάνω από εμάς, λέει ο Λοβκραφτ, και αν κάτι μας καθοδηγεί, δεν είναι στη σωτηρία αλλά στο χαμό μας. Ο ζηλότυπος Γιαχβέ που νουθετεί τον εκλεκτό του λαό γίνεται εφιαλτικός Άζαθοθ, που κυβερνά το κέντρο του χάους αδιάφορος για τα ανθρώπινα. Ο Γιεσούα που περπατά τη γη και πεθαίνει για να αναστηθεί, γίνεται Κθούλου που κοιμάται και ξυπνά για να περπατήσει τη γη. Το Βιβλικό "πάντα τα κινούμενα επί της γης υπό χείρας υμίν δέδωκα" έχει πλέον τερατογεννήσει μια επιστήμη χωριζομένη αρετής, έτοιμη να φέρει την καταστροφή εις το όνομα της προόδου. Καλύτερα να μην ανακαλύψετε τα μυστικά της Φύσεως, λέει ο Λοβκραφτ στους χειραφετημένους επιστήμονες, αν αγαπάτε την πολύτιμη ευφυΐα σας. Όσο για τα πολυεθνικά πλήθη ("ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην") που εν έτει 1924 κατακλύζουν μια τερατογεννημένη κοσμόπολη της pax americana: σκουρόχρωμοι, λοξομάτηδες και γαμψομύτηδες, λέει ο Λοβκραφτ, ανήκετε σε καταχνιασμένα ψαροχώρια στις γωνιές των παλιών ηπείρων, να τελείτε αιματηρές θυσίες φυσώντας κακόηχους αυλούς.

Κάπως έτσι, η Λοβκραφτιανή κοσμοθεωρία μπορεί να έρθει στην αντίληψή μας ως ενός είδους διαμαρτυρία. Το τέρας εκ Φύσεως, που έρχεται ως συνέπεια της δράσεως αλλά και ως οριστικό τέλος όλων των τεράτων του δοκιμαστικού σωλήνα. Η αντίδραση ενός περιθωριακού στις μεγαλύτερες κατεστημένες αντιλήψεις, τα ιερά τέρατα του μοντέρνου κόσμου. Η αντίθεση ενός ακραίου συντηρητικού σε αυτό που αντιλαμβάνεται ως μια επιταχυνόμενη πορεία από το κακό στο χειρότερο.

Μα αν οι Μεγάλοι Παλαιοί εκφράζουν την αντίθεση του Λόβκραφτ, τότε τι εκφράζει τη θέση του;

4 Ιουλίου 1920. Το ποίημα θα ολοκληρωθεί στις 20
Αυγούστου, στα τριακοστά γενέθλια του Λ. Την ίδια
περίοδο ολοκληρώνεται το ΠκΘ.

On a Grecian Colonnade in a Park

From the green shore the gleaming marble tow'rs
Against the dusk and vendure of the trees;
Beyond, there rise the odours of rare flow'rs
To swell the fragnance of the Eastern breeze.

That breeze, which o'er Hymettus' slopes hath play'd,
Finds beauty here, like that it fondled there;
And to these scenes, in classic semblance made,
Adds the old magic of the Grecian air.
(...)
The portal calls; beyond that wat'ry door
Lies all the bliss my heart hath ever known;
The past is there - yet I stand on the shore
In the cold present, alien and alone.

So as pale forms by sunken altars praise
Deserted gods of years remote and blest,
I, too, shall tread again those ancient ways,
And in the templed deeps sink down to rest.




Οι θρησκείες του Λόβκραφτ

Όταν πρωτοδιάβασα το 'Η Ποίηση και οι Θεοί' ένοιωσα, θυμάμαι, μεγάλη έκπληξη. Είχα μπροστά μου ένα αυτοτελές διήγημα μοναδικό ανάμεσα στα -ενενήντα πέντε περίπου- άλλα, αφού ο Λ. προβάλλει εδώ μια κοσμοθέαση εκ διαμέτρου αντίθετη από την κανονική του. Μετρήστε αντιθέσεις: αισιοδοξία για το μέλλον, νοσταλγία του παρελθόντος, ιστορία αγάπης, ευτυχισμένο τέλος, θηλυκή πρωταγωνίστρια (με ενδυματολογική περιγραφή) και, φυσικά, ένα τρανό μανιφέστο Ολυμπισμού (!) συνοδευόμενο από την -απίθανη, από μόνη της- απουσία κάθε ίχνους των Μεγάλων Παλαιών. Στο ΠκΘ η Ομορφιά είναι κοσμική σταθερά και νοηματοδοτεί το πεπρωμένο των ανθρώπων και του Κόσμου, ενώ το κακό, η Ασχήμια, προκύπτει συγκυριακά από την απουσία της πρώτης. Ο ήρωας έχει το χρόνο με το μέρος του, το δράμα εξελίσσεται εντός του, δίχως καμμία προσπάθεια από αυτόν. Το θείον είναι αγαθό και η αρχαιότητα αποτελεί μια φωτεινή εποχή ευτυχίας. Η ανθρωπότητα δεν διαφοροποιείται με βάση μια συμπτωματολογία του εκφυλισμού, ενώ το ζωώδες αντιμετωπίζεται ως ζωτικό. Ο κοσμικός τρόμος, η περίφημη Φρικώδης Αλήθεια, θα μπορούσε να υπάρχει σε κάποια άλλα κείμενά του, αλλά ο Λόβκραφτ δεν κάνει ούτε ένα υπονοούμενο.

Από πλευράς κατηγοριοποίησης, το έργο δεν ανήκει ούτε στις πρώιμες ιστορίες του μακάβριου, ούτε στον ονειρικό κύκλο, ούτε στην λεγόμενη μυθολογία Κθούλου. Βασικά, με την ανάγνωση του ΠκΘ, ο αναγνώστης που δεν έχει πρόσβαση σε άλλα έργα (ποιήματα, επιστολές κλπ) ή βιογραφίες του Λ. δεν θα είχε άλλο λόγο ώστε να μην τον χαρακτηρίσει 'διχασμένη προσωπικότητα', αν το συγκεκριμένο διήγημα δεν ήταν τόσο μοναδικό που θα μπορούσε να αποδοθεί σε κάποια κρίση ταυτότητας. Φυσικά αν ο αναγνώστης αυτός τυγχάνει να συναισθάνεται τον Ολυμπισμό του Λ., δεν μπορεί παρά να αναγνωρίσει την ένταση και το βάθος του λόγου που αποκλείουν κάθε ευκαιριακή συνθήκη: ο Λόβκραφτ ήξερε ακριβώς τι έκανε όταν τοποθετούσε στο προσωπικό του σύμπαν τη singularity που ονομάζεται Poetry and the Gods. Πράγματι, όσο παράταιρο κι αν φαντάζει το συγκεκριμένο έργο, στον πυρήνα του δεν κρύβει τίποτα λιγότερο από την πρώτη θρησκεία του Λόβκραφτ καθώς και ολάκερη την αισιοδοξία της νιότης του. Και η πρώτη θρησκεία του Λ. ήταν το Κάλλος, εκδηλούμενο σε λογοτεχνικό επίπεδο μέσω της ποιήσεως. Αν το δούμε ποσοτικά, από το 1914 έως το '20 ο Λ. έγραφε μέσο όρο ένα ποίημα ανα 2 εβδομάδες. Από το 1921 έως το '30, τα ποιήματα έπεσαν στα 7,6 ανα έτος. Από το 1931 μέχρι το '36 ο Λ. έγραφε ένα ποίημα ανα τετράμηνο, με ολάκερο το 1932 να μένει κενό... Ως μεταίχμιο μεταξύ του όμορφου σύμπαντος που έφευγε και του φρικώδους που ερχόταν, θεωρώ το διάστημα μεταξύ της άφιξης στη Ν. Υόρκη (1922) και της αποτυχίας του γάμου του (1925). Όντως, η περίοδος που ακολούθησε την απαξίωση του Έρωτα, είναι η γονιμότερη όσον αφορά τη μυθολογία Κθούλου. Μια δεκαετία μοναξιάς και φρίκης, μέχρι να φτάσει να νιώθει το αρχαίο καβούρι -που λέει και ο Grant Morrison- να του τρώει τα σωθικά.

Στην ηλικία των επτά ή οκτώ χρονών ήμουν ένας γνήσιος παγανιστής, τόσο μεθυσμένος από το κάλλος της Ελλάδος ώστε απέκτησα μια κατά το ήμισυ ειλικρινή πίστη στους παλιούς θεούς και τα στοιχειά της Φύσεως. Έχω στην κυριολεξία χτίσει βωμούς στον Πάνα, τον Απόλλωνα, την Αρτέμιδα και την Αθηνά, και παρακολουθούσα στα δάση και τους αγρούς τα δειλινά ώστε να δω δρυάδες και σάτυρους. Μια φορά όντως νόμισα ότι είδα κάποια από τα ξωτικά αυτά όντα να χορεύουν κάτω από φθινοπωρινές βαλανιδιές· ένα είδος 'θρησκευτικής εμπειρίας' τόσο αληθινής με το δικό της τρόπο, όσο οι υποκειμενικές εκστάσεις κάθε Χριστιανού. Αν ένας Χριστιανός μου πει ότι έχει νιώσει την ύπαρξη του Ιησού του ή του Γιαχβέ, μπορώ να του απαντήσω ότι έχω δει τον τραγοπόδαρο Πάνα και τις αδελφές της Εσπερίας Φαέθουσας.
(...)
Θεωρούσα την ηθική πολύ προφανή και κοινότοπη ώστε να συζητηθεί επιστημονικώς, και αντιλαμβανόμουν την φιλοσοφία στη σχέση της με την αλήθεια και το κάλλος. Ήμουν, και ακόμη είμαι, εντελώς παγανιστής.
(...)
Οι περισσότερο σημαδιακές εμπειρίες της ζωής μου είναι αυτές του 1896, όταν ανακάλυψα τον κόσμο των Ελλήνων, και του 1902, όταν ανακάλυψα τους μυριάδες ήλιους και κόσμους του απείρου διαστήματος. Κάποιες φορές θεωρώ την δεύτερη εμπειρία ακόμη μεγαλύτερη, διότι το μεγαλείο αυτής της αυξανόμενης συναίσθησης του σύμπαντος μου προκαλεί ακόμη μια συγκίνηση δύσκολο να επαναληφθεί.

από την Ομολογία Απιστίας (1922)

Παρ' όλο που ο Λόβκραφτ είναι επισήμως καταχωρημένος ως άθεος και ο ίδιος είχε κατ' επανάληψη υπερασπιστεί τον αθεϊσμό σε συζητήσεις με χριστιανούς φίλους και γνωστούς του, ο γραφών θεωρεί ότι ο Λ. δεν ήταν μόνο ένθεος, αλλά είχε δύο θρησκείες, που συνυπήρχαν κατά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Πρώτον, από το παραπάνω απόσπασμα φαίνεται ότι ο Λ. γνώριζε και χρησιμοποιούσε την προσωπική αποκάλυψη ως πρώτη ύλη της θρησκείας. Υπό την έννοια αυτή, οι δύο μεγαλύτερες αποκαλύψεις της ζωής του -η αποκάλυψη του κάλλους και αυτή της απεραντοσύνης- μπορούν ασφαλώς να θεωρηθούν εμπειρίες θρησκευτικές (αν τα 6 και τα 12 έτη της ηλικίας του δεν φαίνονται αρκετά, ας σκεφτούμε ότι ο Λ. απήγγειλε ποίηση από τριών ετών). Δεύτερον, η νοσταλγία με την οποία ο Λ. αναπολεί την ελληνική θρησκεία, αλλά και τον βρετανικό χριστιανισμό του 18ου αιώνα (βλ. το ποίημα Old Christmas) δείχνει ότι, η όποια αθεΐα του -ζώντα τις αρχές του 20ου αιώνα Λ.- δεν τον εμπόδιζε να θρηνεί την απώλεια μιας προγενέστερης περιόδου, όταν η θρησκεία ήταν ακόμη πρέπουσα και θεμιτή. Τρίτον, και όσον αφορά την προσέλκυση του Λ. από την επιστήμη και τη μέθοδό της. Η επιστήμη ήταν για τον Λ. μια διέξοδος: του προσέφερε έναν άπειρο χωροχρόνο εντός του οποίου ο πεπερασμένος πόνος του θα μπορούσε να αραιωθεί μέχρι να γίνει υποφερτός. Η συμπαντική απειροσύνη εκμηδενίζει κάθε τι ανθρώπινο, άρα και τη δυστυχία. Επίσης ο μηχανιστικός προκαθορισμός που ορίζει την πορεία των γεγονότων, απαλλάσσει τους ανθρώπους από το βάρος κάθε ατυχίας ή χαμένης ευκαιρίας: η μοίρα του Λ. ήταν εξαρχής καταδικαστική, ό' τι κι αν θα έκανε ή δεν θα έκανε ο ίδιος. Όμως, μέχρι να απολέσει κάθε ελπίδα για τον παρόντα κόσμο, ο Λ. δεν χρειαζόταν τη διέξοδο της επιστήμης... Το Κάλλος που αντίκριζε γύρω του, του προσέφερε την πιθανότητα και δυνατότητα της λύτρωσης από την δυστυχία και της προσωπικής καταξίωσης. Σε όσα αφορούν τη σύνοψη αυτή των αθώων και αισιόδοξων χρόνων του που λέγεται ΠκΘ, η επιστημονικότητα είναι μάλλον κατακριτέα, ως 'τακτικότητα' και 'τυποποίηση' (που είναι κακοί τρόποι για να γραφτεί ένα ποίημα), ή ως 'πεζότητα' και 'ψυχρότητα' (ιδιότητες μιας εποχής που οφείλει να παρέλθει).

Τελικά, το Η Ποίηση και οι Θεοί δεν είναι μόνο το alter ego του κοσμικού τρόμου, ο οποίος αποτύπωσε τον Λόβκραφτ στην ιστορία της λογοτεχνίας. Ούτε λίγο ούτε πολύ, από την υπόσχεση του φωτεινότερου μέλλοντος που θα σημάνει η αφύπνιση των Ολυμπίων, 'τραβάει' ο Λ. το concept της παλιγγενεσίας των Μεγάλων Παλαιών, που εμφανίζεται έξι χρόνια αργότερα στο Κάλεσμα του Κθούλου. Υπό το φως αυτού του γεγονότος, δεν μένει σε εμάς παρά να επαναλάβουμε το γνωστό δίστιχο, το οποίο γράφεται λίγους μόλις μήνες μετά τη συνάθροιση του Παρνασσού, μα αποδίδεται πλέον σε έναν τρελό Άραβα...

That is not dead which can eternal lie 

And with strange aeons even death may die

Η Ποίηση Και Οι Θεοί