Περί της Σοφοκλέους Αντιγόνης, μέρος 3ο

Μαρτυρίες από την ιστορία και την παράδοση

Παρακολουθήσαμε τον Σοφοκλή να υπεραμύνεται της αθηναϊκής Αριστοκρατίας των παππούδων του με ένα έργο άκρατου συναισθηματισμού. Η ηρωίδα του στέκεται εκεί όπου η Πόλις ταυτίζεται με τον Οίκο και τα μέλη του, και ορμά στον χαμό της με αδερφική αγάπη και τιμή βασιλική. Όμως, ο Σοφοκλής δεν γράφει μονάχα για να υπερασπίσει το παρελθόν του. Θέλει και να καταδικάσει το παρόν του. Το να τιμάς ομοίως όλους τους νεκρούς, ανεξάρτητα από το ποιοι ήταν και τι έκαναν στην διάρκεια του βίου τους, εφορμώντας από μια θρησκευτικότητα θεμελιώδη και καθολική, διαφοροποιεί την οικογενειακή-πολιτική υπόθεση της πριγκίπισσας, κάνοντάς την υπόθεση του κοινού θρησκευτικού ήθους. Επαναπροσδιορίζοντας την δικαίωση του Πολυνείκη εντός πλαισίου της λαϊκής θρησκευτικότητας, αυτός ο ανακαινιστής της Αριστοκρατίας προσεταιρίζεται τις ευημερούσες μάζες των μέσων του 5ου αιώνα, προσφέροντάς τους μια εναλλακτική πανίσχυρη και αντιθετική στον ολοκληρωτικό κοινοτισμό των δημοκρατικών. Ο πόλεμος του Σοφοκλή στον Περικλή είναι απόλυτος και εκτείνεται από την κοινωνική οργάνωση μέχρι την ίδια την Θρησκεία και Παράδοση.

Τελικά μιλάμε περί αριστοκρατικής πολιτικής ή περί λαϊκής θρησκείας; Η Αντιγόνη πραγματεύεται την πρώτη προφασιζόμενη τη δεύτερη. Και μπορεί ο σκοπός να αγιάζει τα μέσα, όμως είναι τα μέσα που πραγματοποιούν το σκοπό. Αλλά πόσο πραγματικά, δεδομένα και διαδεδομένα ήταν τα "ἄγραπτα κἀσφαλῆ θεῶν νόμιμα", οι θέσφατες ηθικές επιταγές πάνω στις οποίες ο επίσημος ψυχαγωγός της κλασικής Αθήνας βάσισε το όλο του εγχείρημα;

Καταρχήν ας ξεκαθαρίσουμε το ζήτημα της ηθικής τάξης: είναι το προσωπικό, ή το γενικό συμφέρον που βρίσκεται υψηλότερα στην παραδοσιακή Ελληνική ηθική; Ας δούμε τις παρακάτω περιπτώσεις:

• 343 π.α.χ.χ - Ενενήντα οκτώ χρόνια μετά την 'Αντιγόνη', ενώπιον 1501 Ηλιαστών, ο Δημοσθένης κατηγορεί τον έτερο ρήτορα Αισχίνη για χρηματισμό από τον Φίλιππο, εξαιτίας της απροθυμίας και αναβλητικότητας που ο δεύτερος επέδειξε κατά την δεύτερη αθηναϊκή πρεσβεία στη Μακεδονία. Κατά την διάρκεια του λόγου του και ως παράδειγμα του πως θα έπρεπε να συμπεριφερθεί ο Αισχίνης, ο Δημοσθένης παραθέτει αυτούσιο τον λόγο του Κρέοντα των στίχων 175-190, λέγοντας ότι ο Αισχίνης ξέχασε πως η πόλις είναι το πλοίο που σώζει τους ανθρώπους: "ἀντὶ μὲν τῆς πόλεως τὴν Φιλίππου ξενίαν καὶ φιλίαν πολλῷ μείζον᾽ ἡγήσαθ᾽ αὑτῷ... οὐκ ἀναμνησθεὶς ὅτι ‘ἥδ᾽ ἐστὶν ἡ σῴζουσα καὶ ταύτης ἔπι’ τελοῦσα μὲν ἡ μήτηρ αὐτοῦ καὶ καθαίρουσα καὶ καρπουμένη τὰς τῶν χρωμένων οὐσίας ἐξέθρεψε τοσούτους τουτουσί" (Δημοσθένης, Περί της παραπρεσβείας, 246-250).

• 399 - Ο Ανδοκίδης ο Κυδαθηνεύς υπερασπίζεται τον εαυτό του ενάντια σε κατηγορίες για διακωμώδηση των Ελευσινίων Μυστηρίων λέγοντας ότι, πρώτα οι συμφορές της πόλεως και, σε μικρότερο βαθμό, αυτές της οικογένειάς του, στάθηκαν αιτία των πράξεών του: "ἀλλὰ διὰ συμφορὰν γεγενημένην μάλιστα μὲν τῇ πόλει, εἶτα δὲ καὶ ἡμῖν" (Ανδοκίδης, Περί των μυστηρίων, 56)

• 406 - Στη δίκη των έξι στρατηγών, ο Ευρυπτόλεμος ο Πεισιάνακτος υποστηρίζει ότι θα ήταν "αἰσχρὸν" αν έβαζε το καλό του ξαδέρφου του Περικλή του δευτέρου (υιού του Περικλή και της Ασπασίας και ενός από τους έξι) πάνω από το καλό της πόλεως: "κατὰ τοῦτο τὸ ψήφισμα κελεύω κρίνεσθαι τοὺς στρατηγοὺς καὶ νὴ Δία, ἂν ὑμῖν γε δοκῇ, πρῶτον Περικλέα τὸν ἐμοὶ προσήκοντα: αἰσχρὸν γάρ μοί ἐστιν ἐκεῖνον περὶ πλείονος ποιεῖσθαι ἢ τὴν ὅλην πόλιν." (Ξενοφών, Ελληνικά, 1.7.21).

Το αθηναϊκό δίκαιο

Στο μόνο κρατικό δίκαιο της εποχής του που μας είναι γνωστό σε τέτοια έκταση, η άρνηση ταφής προβλεπόταν ως ποινή για όσους πρόδιδαν την πόλη και αυτό καταγράφεται, μεταξύ άλλων, σε αρκετές δικαστικές υποθέσεις. Ιδιαίτερα η περίπτωση του Θεμιστοκλή μαρτυρεί πως ο νόμος υπήρχε ήδη εν ισχύ, αρκετά χρόνια πριν γραφεί η 'Αντιγόνη'.

• 318 π.α.χ.χ - Κατηγορούμενος από τον δημαγωγό Αγνωνίδη για προδοσία, ο Φωκίων καταδικάζεται να πιει το κώνειο, να μην ταφεί εντός Αττικής και κανείς Αθηναίος φίλος του να μην τον κηδεύσει. [31] Το σώμα του δίνεται σε νεκροθάπτη, μεταφέρεται πέρα από τα σύνορα της Αττικής στα Μέγαρα όπου καίγεται και αφήνεται άθαπτο: "οὐ μὴν ἀλλ᾽ ὥσπερ ἐνδεέστερον ἠγωνισμένοις τοῖς ἐχθροῖς ἔδοξε καὶ τὸ σῶμα τοῦ Φωκίωνος ἐξορίσαι καὶ μηδὲ πῦρ ἐναῦσαι μηδένα πρὸς τὴν ταφὴν Ἀθηναίων, διὸ φίλος μὲν οὐδεὶς ἐτόλμησεν ἅψασθαι τοῦ σώματος, Κωνωπίων δέ τις, ὑπουργεῖν εἰθισμένος τὰ τοιαῦτα μισθοῦ, κομισθέντα τὸν νεκρὸν ὑπὲρ τὴν Ἐλευσῖνα, πῦρ λαβὼν ἐκ τῆς Μεγαρικῆς, ἔκαυσεν." (Πλούταρχος, Φωκίων, 37.2).

• 333 - Κατηγορούμενος για αποπλάνηση της αρραβωνιαστικιάς του Χαρίππου, ο Λυκόφρων υπερασπίζεται τον εαυτό του με λόγο του ρήτορα Υπερίδη. Τελειώνοντας την ομιλία του, εκφράζει τους φόβους του για την τύχη που θα έχει σε περίπτωση καταδίκης, επειδή ο κατήγορος Λυκούργος έχει χρησιμοποιήσει γραφή εισαγγελίας και ο Λυκόφρων κινδυνεύει να μείνει άταφος: "πολίτῃ μὲν ὄντι ὑμετέρῳ, ἰδιώτῃ δὲ καὶ οὐκ εἰωθότι λέγειν, ἀγωνιζομένῳ δὲ καὶ κινδυνεύοντι οὐ μόνον περὶ θανάτου, ἐλάχιστον γὰρ τοῦτό ἐστιν τοῖς ὀρθῶς λογιζομένοις, ἀλλ᾽ ὑπὲρ τοῦ ἐξορισθῆναι καὶ ἀποθανόντα μηδὲ ἐν τῇ πατρίδι ταφῆναι." (Υπερίδης, υπέρ Λυκόφρωνος, 20).

• 377 - Το ιδρυτικό καταστατικό της Δεύτερης Αθηναϊκής Συμμαχίας [32] προσφέρει μια ένδειξη της πανελλήνιας ισχύος του εθίμου. Βλέπουμε ότι η άρνηση ταφής δεν περιοριζόταν στα πάτρια εδάφη ενός προδότη, αλλά μπορούσε και να ισχύει για τα εδάφη που θα κάλυπτε μια διακρατική συνθήκη: "καὶ τὰ χρήματα αὐτο̑ δημόσια ἔστω καὶ τῆς θεο̑ τὸ ἐπιδέκατον καὶ κρινέσθω ἐν Ἀθηναίοις καὶ τοῖς συμμάχοις ὡς διαλύων τὴν συμμαχίαν, ζημιόντων δὲ αὐτὸν θανάτωι ἢ φυγῆι ὁ̑περ Ἀθηναῖοι καὶ οἱ σύμμαχοι κρατο̑σιν· ἐὰν δὲ θανάτο τιμηθῆι, μὴ ταφήτω ἐν τῆι Ἀττικῆι μηδὲ ἐν τῆι τῶν συμμάχων." W. Dittenberger - Sylloge Inscriptionum Graecarum Vol.1, 3η έκδοση, Leipzig, 1915-24: Πινακίδα 147, στ.61-63, σελ.195.

• 388 - Ο ρήτορας Λυσίας υπερασπίζεται στο δικαστήριο τον γιό του Αριστοφάνη ο οποίος αντιμετωπίζει δήμευση περιουσίας, αφού ο πατέρας και παππούς του, δρώντες ως αντιπρόσωποι του βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα, κρίθηκαν υπεύθυνοι για την -από Σπαρτιάτες- αιχμαλωσία δέκα αθηναϊκών πλοίων που αποστέλονταν σε βοήθεια του τελευταίου. Ο Λυσίας αναφέρει πως ο Αριστοφάνης και ο πατέρας του, Νικόφημος, φονεύθηκαν από τους Αθηναίους και ρίχθηκαν άταφοι: "ἐνθυμεῖσθε οὖν ὅτι Νικόφημος καὶ Ἀριστοφάνης ἄκριτοι ἀπέθανον, πρὶν παραγενέσθαι τινὰ αὐτοῖς ἐλεγχομένοις ὡς ἠδίκουν. οὐδεὶς γὰρ οὐδ᾽ εἶδεν ἐκείνους μετὰ τὴν σύλληψιν: οὐδὲ γὰρ θάψαι τὰ σώματ᾽ αὐτῶν ἀπέδοσαν, ἀλλ᾽ οὕτω δεινὴ ἡ συμφορὰ γεγένηται ὥστε πρὸς τοῖς ἄλλοις καὶ τούτου ἐστέρηνται." (Λυσίας, Υπέρ των Αριστοφάνους χρημάτων προς το Δημόσιον, 7)

• 406 - Ο Ευρυπτόλεμος ο Πεισιάνακτος υπερασπίζεται τους έξι στρατηγούς που επέστρεψαν στην Αθήνα μετά τη ναυμαχία των Αργινουσών και κατηγορήθηκαν επειδή, λόγω καταιγίδας, δεν περισυνέλεξαν από τη θάλασσα τους Αθηναίους ναυαγούς. Εκείνη την περίοδο ισχύει νόμος στην Αθήνα που ορίζει για τους αδικούντες τον Δήμο κατακρήμνιση [33] στο Βάραθρον [34] και δήμευση περιουσίας με το εν δέκατο αυτής να καλύπτει ανάγκες της δημοσίας λατρείας της Αθηνάς: "ἐάν τις τὸν τῶν Ἀθηναίων δῆμον ἀδικῇ, δεδεμένον ἀποδικεῖν ἐν τῷ δήμῳ, καὶ ἐὰν καταγνωσθῇ ἀδικεῖν, ἀποθανεῖν εἰς τὸ βάραθρον ἐμβληθέντα, τὰ δὲ χρήματα αὐτοῦ δημευθῆναι καὶ τῆς θεοῦ τὸ ἐπιδέκατον εἶναι". Σύμφωνα με άλλο νόμο, η ποινή για τους ιερόσυλους και τους προδότες είναι θάνατος, άρνηση ταφής εντός των ορίων της Αττικής (άγνωστο αν θάβονταν κάπου αλλού και από ποιους) και δήμευση περιουσίας: "τοῦτο δ᾽ εἰ βούλεσθε, κατὰ τόνδε τὸν νόμον κρίνατε, ὅς ἐστιν ἐπὶ τοῖς ἱεροσύλοις καὶ προδόταις, ἐάν τις ἢ τὴν πόλιν προδιδῷ ἢ τὰ ἱερὰ κλέπτῃ, κριθέντα ἐν δικαστηρίῳ, ἂν καταγνωσθῇ, μὴ ταφῆναι ἐν τῇ Ἀττικῇ, τὰ δὲ χρήματα αὐτοῦ δημόσια εἶναι." (Ξενοφών, Ελληνικά, 1.7.20-22).

• 410 - Ο Λεοκράτης δικάζεται επί εισαγγελία προδοσίας [35] και ο κατήγορός του, ο Λυκούργος ο Αθηναίος, αναφέρεται στην υπόθεση του Φρυνίχου. Ο Φρύνιχος δολοφονήθηκε αλλά στην επακόλουθη έρευνα βρέθηκε ένοχος προδοσίας (πήρε μέρος στη Στάση των Τετρακοσίων), με αποτέλεσμα τα οστά του να ξεθαφτούν και να ριχθούν έξω από την Αττική: "καὶ ψηφίζεται ὁ δῆμος Κριτίου εἰπόντος τὸν μὲν νεκρὸν κρίνειν προδοσίας, κἂν δόξῃ προδότης ὢν ἐν τῇ χώρᾳ τεθάφθαι, τά τε ὀστᾶ αὐτοῦ ἀνορύξαι καὶ ἐξορίσαι ἔξω τῆς Ἀττικῆς, ὅπως ἂν μὴ κέηται ἐν τῇ χώρᾳ μηδὲ τὰ ὀστᾶ τοῦ τὴν χώραν καὶ τὴν πόλιν προδιδόντος." (Λυκούργος, κατά Λεοκράτη, 133). Για συμμετοχή στους Τετρακοσίους καταδικάζονται και ρίχνονται επίσης άταφοι ο ρήτορας Αντιφών και ο Αρχεπτόλεμος: "μετὰ δὲ τὴν σε κατάλυσιν τῶν τετρακοσίων εἰσαγγελθεὶς σὺν Ἀρχεπτολέμῳ ἑνὶ τῶν τετρακοσίων, ἑάλω, καὶ τοῖς περὶ τῶν προδοτῶν ἐπιτιμίοις ὑπαχθεὶς ἄταφος ἐρρίφη καὶ σὺν τοῖς ἐκγόνοις ἄτιμος ἀνεγράφη." Πλούταρχος, Βίοι των δέκα ρητόρων, Αντιφών).

• 459 - Με τον θάνατο του Θεμιστοκλή και μετά από δική του επιθυμία, οι συγγενείς του φέρνουν τα οστά του στην Αττική και τα θάβουν κρυφά: ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι ήταν παράνομο να θάψεις στην Αττική έναν φυγόδικο για προδοσία: "τὰ δὲ ὀστᾶ φασὶ κομισθῆναι αὐτοῦ οἱ προσήκοντες οἴκαδε κελεύσαντος ἐκείνου καὶ τεθῆναι κρύφα Ἀθηναίων ἐν τῇ Ἀττικῇ: οὐ γὰρ ἐξῆν θάπτειν ὡς ἐπὶ προδοσίᾳ φεύγοντος." (Θουκυδίδης, Ιστορίαι, 1.138.6).

Ο άγραφος νόμος

Η άρνηση ταφής ως παράδοση και εθιμικό δίκαιο προκύπτει επανειλημμένως σε μια περίοδο από την ύστερη αρχαιότητα μέχρι την προϊστορία, ενώ ξεπερνά τα όρια του ελληνικού κόσμου και συναντάται από τους Ρωμαίους μέχρι τους Ασσυροβαβυλωνίους.

• γύρω στο 100 μ.α.χ.χ - Μια από τις 145 σωζόμενες ασκήσεις για μαθητές ρητορικής του Ισπανορωμαίου ρήτορα Quintilian: "Όποιος χτυπιέται από κεραυνό πρέπει να θάβεται επί τόπου. Το σώμα ενός τυράννου πρέπει να ρίχνεται έξω από τα σύνορα. Ένας τύραννος χτυπιέται από κεραυνό μέσα στο Φόρουμ: η ερώτηση είναι αν πρέπει να θαφτεί επί τόπου" - "Quo quis loco fulmine ictus fuerit, eodem sepeliatur. Tyranni corpus extra fines abiciatur. Tyrannus in foro fulminatus est. Quaeritur, an eodem loco sepeliatur." (Marcus Fabius Quintilianus, Declamationes Minores, 274).

• 76 π.α.χ.χ - Ο ετοιμοθάνατος Εβραίος βασιλιάς Αλέξανδρος Ιανναίος δίνει οδηγίες στην γυναίκα του Σαλώμη Αλεξάνδρα να παραδώσει τη σωρό του στους Φαρισαίους, για να την αφήσουν άταφη (ως τιμωρία για την βλαπτική προς αυτούς πολιτική του) ή να την θάψουν με τιμές: "ἐπιδείξασα δὲ τὸ σῶμα τοὐμὸν ἐκείνοις ὅπως μοι βούλονται χρῆσθαι μετὰ πολλῆς ἀξιοπιστίας ἐπίτρεπε, εἴτε καθυβρίζειν ἀταφίᾳ μου θελήσουσι τὸν νεκρὸν ὡς πολλὰ πεπονθότες ἐξ ἐμοῦ, εἴτ᾽ ἄλλην τινὰ κατ᾽ ὀργὴν αἰκίαν τῷ σώματι προσφέρειν" (Φλάβιος Ιώσηπος, Ιουδαϊκές Αρχαιότητες, 13.15.5).

• 270 - Ολόκληρο στράτευμα αιχμαλώτων στασιαστών από το Ρήγιο της Μεγάλης Ελλάδας μεταφέρονται στη Ρώμη όπου καταδικάζονται, διαπομπεύονται, θανατώνονται και ρίχνονται άταφοι [36] έξω από την πόλη για να τους φάνε τα σκυλιά: "ἔπειτα μάστιξιν αἰκισθέντες ἁπάντων ὁρώντων ἀπεκόπτοντο τῷ πελέκει τοὺς ὑπὸ ταῖς κεφαλαῖς νωτιαίους τένοντας: καὶ μετὰ τούτους ἕτεροι τριακόσιοι, καὶ αὖθις ἄλλοι τοσοῦτοι διεφθάρησαν, οἱ σύμπαντες τετρακισχίλιοι καὶ πεντακόσιοι. καὶ οὐδὲ ταφῆς ἔτυχον, ἀλλ᾽ ἑλκυσθέντες ἐκ τῆς ἀγορᾶς εἰς ἀναπεπταμένον τι πρὸ τῆς πόλεως χωρίον ὑπὸ οἰωνῶν καὶ κυνῶν διεφορήθησαν." (Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Ρωμαϊκές Αρχαιότητες, 20.16.2).

• 316 - Η μητέρα του Αλεξάνδρου του Μέγα, Ολυμπιάδα, φονεύεται από τον Κάσσανδρο και ρίχνεται άταφη: "φανερὸν δὲ γεγονέναι Κάσανδρον δι᾽ αὐτῶν τῶν πράξεων ἀλλοτριώτατα διακείμενον τοῖς Ἀλεξάνδρου πράγμασι: τήν τε γὰρ Ὀλυμπιάδα φονεύσαντα ἄταφον ῥῖψαι" (Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη, 17.118.2).

• 320 - Ο Μακεδόνας Αλκέτας, πρώην στρατηγός του Αλεξάνδρου, αυτοκτονεί όταν παραδίδεται από τους κατοίκους της Τερμησσού στον Αντίγονο. Αυτός, ατιμάζει το σώμα του για τρεις ημέρες και τον αφήνει άταφο: "ὁ δ᾽ Ἀντίγονος παραλαβὼν τὸ σῶμα καὶ καταικισάμενος ἐπὶ τρεῖς ἡμέρας καὶ τοῦ νεκροῦ σῆψιν λαβόντος ἀφεὶς αὐτὸν ἄταφον ἀνέζευξεν ἐκ τῆς Πισιδικῆς." (Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη, 18.47.3).

• 338 - Ο Σπαρτιάτης βασιλεύς Αρχίδαμος ο Γ΄ σκοτώνεται στη Μεγάλη Ελλάδα πολεμώντας τους Λευκανούς, οι οποίοι αρνούνται να παραδώσουν το σώμα του στους Ταραντίνους: "καὶ Ταραντίνων πρεσβευσαμένων περὶ συμμαχίας ἔσπευσε συνεξελθεῖν αὐτοῖς βοηθός: κἀκεῖ γενόμενος καὶ ἐν τῷ πολέμῳ ἀποθανὼν οὐδὲ ταφῆς κατηξιώθη, καίτοι Ταραντίνων πολλὰ χρήματα ὑποσχομένων τοῖς πολεμίοις ὑπὲρ τοῦ ἀνελέσθαι αὐτοῦ τὸ σῶμα." (Αθηναίος, Δειπνοσοφισταί, 12.51).

• 355-347 - Ο Πλάτων προτείνει μια σειρά ποινών: α) για τους δολοφόνους γενικά, θάνατος και ρίξιμο έξω από τα σύνορα της χώρας 'ως να πρόκειται για ζώα': "κηρῦξαι τῷ κτείναντι τὸν καὶ τὸν καὶ ὠφληκότι φόνου μὴ ἐπιβαίνειν ἱερῶν μηδὲ ὅλης χώρας τῆς τοῦ παθόντος, ὡς, ἂν φανῇ καὶ γνωσθῇ, ἀποθανούμενον καὶ ἔξω τῆς τοῦ παθόντος χώρας ἐκβληθησόμενον ἄταφον" (Πλάτων, Νόμοι, 9.874b), β) ειδικά για τους πατροκτόνους, μητροκτόνους και παιδοκτόνους, θανάτωση, εκγύμνωση, μεταφορά σε τρίστρατο έξω από την πόλη, λιθοβολισμός και εκβολή από τα σύνορα της χώρας: "ἐὰν δέ τις ὄφλῃ φόνου τοιούτου, τούτων κτείνας τινά, οἱ μὲν τῶν δικαστῶν ὑπηρέται καὶ ἄρχοντες ἀποκτείναντες, εἰς τεταγμένην τρίοδον ἔξω τῆς πόλεως ἐκβαλλόντων γυμνόν, αἱ δὲ ἀρχαὶ πᾶσαι ὑπὲρ ὅλης τῆς πόλεως, λίθον ἕκαστος φέρων, ἐπὶ τὴν κεφαλὴν τοῦ νεκροῦ βάλλων ἀφοσιούτω τὴν πόλιν ὅλην, μετὰ δὲ τοῦτο εἰς τὰ τῆς χώρας ὅρια φέροντες ἐκβαλλόντων τῷ νόμῳ ἄταφον" (Πλάτων, Νόμοι, 9.873b-c) και γ) άρνηση ταφής για τους πατροκτόνους και τους ιερόσυλους: "ὅσαι δ᾽ ἄλλαι γίγνονται περὶ τελευτήσαντας ταφαὶ εἴτε καὶ ἄταφοι πράξεις, περὶ πατροφόνων καὶ ἱεροσύλων καὶ τῶν τοιούτων πάντων, εἰρημέναι ἐν τοῖς ἔμπροσθεν κεῖνται διὰ νόμων" (Πλάτων, Νόμοι, 960b).

• 353 - Αμέσως μετά τη μάχη του Κροκίου Πεδίου και τον θρίαμβο των Μακεδόνων, ο Φίλιππος ο 2ος ρίχνει στη θάλασσα [37] και πνίγει μαζικά, ως ιερόσυλους, τρεις χιλιάδες αιχμάλωτους μισθοφόρους του Φωκικού στρατού. Η πράξη αυτή δεν επιφέρει την παραμικρή απέχθεια στους Έλληνες, αντιθέτως, την επικροτεί ακόμη και ο μετριοπαθής Ισοκράτης (Φίλιππος, 55): "τέλος δὲ τῶν Φωκέων καὶ μισθοφόρων ἀνῃρέθησαν μὲν ὑπὲρ τοὺς ἑξακισχιλίους, ἐν οἷς ἦν καὶ αὐτὸς ὁ στρατηγός, ἥλωσαν δὲ οὐκ ἐλάττους τῶν τρισχιλίων. ὁ δὲ Φίλιππος τὸν μὲν Ὀνόμαρχον ἐκρέμασε, τοὺς δ᾽ ἄλλους ὡς ἱεροσύλους κατεπόντισεν." (Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη, 16.35.6).

• 355 - Κατά τις πρώτες αψιμαχίες του τρίτου Ιερού Πολέμου, είκοσι στρατιώτες του Φωκέως Φιλομήλου σκοτώνονται πολιορκώντας οχυρό των Λοκρών. Ο Φιλόμηλος ζητάει από τους Λοκρούς να του επιτρέψουν να πάρει τα σώματά τους αλλά αυτοί αρνούνται, λέγοντας ότι είναι κοινός σε όλους τους Έλληνες νόμος οι ιερόσυλοι να μένουν άταφοι: "πρὸς δὲ τοὺς Λοκροὺς συνάψας μάχην ἀπέβαλε τῶν στρατιωτῶν εἴκοσι καὶ τῶν νεκρῶν οὐ δυνηθεὶς κρατῆσαι τὴν ἀναίρεσιν αὐτῶν διὰ κήρυκος ᾐτήσατο. οἱ δὲ Λοκροὶ τὴν ἀναίρεσιν οὐ συγχωροῦντες ἀπόκρισιν ἔδωκαν ὅτι παρὰ πᾶσι τοῖς Ἕλλησι κοινὸς νόμος ἐστὶν ἀτάφους ῥίπτεσθαι τοὺς ἱεροσύλους" (Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη, 16.25.2). Οργισμένος ο Φιλόμηλος, κατορθώνει να σκοτώσει μερικούς Λοκρούς και χρησιμοποιεί τα δικά τους σώματα ως ανταλλάγματα.

• 356 - Ο Φίλιστος, ιστορικός και στρατηγός του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου Β', αφού ηττάται από τον Δίωνα σε ναυμαχία, θανατώνεται από πλήθος Συρακουσίων (αριστοκρατικών και δημοκρατικών) οι οποίοι τον διαπομπεύουν, τον αποκεφαλίζουν, σύρουν το σώμα του διαμέσου της πόλεως και το ρίχνουν άταφο στο τοπικό λατομείο: "οἱ δὲ Συρακόσιοι νικήσαντες τῇ ναυμαχίᾳ τὸ μὲν σῶμα τοῦ Φιλίστου διαμερίσαντες καὶ δι᾽ ὅλης τῆς πόλεως ἑλκύσαντες ἄταφον ἐξέρριψαν" (Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη, 16.16.4). Ο Πλούταρχος, αφού χαρακτηρίσει το γεγονός 'ωμό' και 'βάρβαρο', επικρίνει αυτούς που εκ των υστέρων δείχνουν χαιρεκακία προς τον Φίλιστο, δικαιολογεί δε όσους ο Φίλιστος είχε αδικήσει εν ζωή, λέγοντας ότι η οργή πίσω από την πράξη τους αυτή ήταν 'ίσως συγγνωστή' (κατανοητή, δικαιολογημένη): "τοὺς μὲν ἀδικηθέντας τότε συγγνωστόν ἐστιν ἴσως ἄχρι τῆς εἰς ἀναίσθητον ὀργῆς χαλεποὺς γενέσθαι" (Πλούταρχος, Δίων, 36.1).

• 418 - Ένδειξη του ότι ο Κρέων και οι Θηβαίοι δεν θα έπρεπε να είχαν κανένα ηθικό χρέος να σεβαστούν ή να θάψουν τα πτώματα των Αργείων και του Πολυνείκη, βρίσκεται στη μάχη της Μαντινείας, όπου οι νικητές Σπαρτιάτες και Τεγεάτες σκυλεύουν τα πτώματα των ηττημένων Αργείων και Αθηναίων, αποδίδοντάς τους για ταφή μόνο μετά από συνθηκολόγηση: "οἱ δὲ Λακεδαιμόνιοι προθέμενοι τῶν πολεμίων νεκρῶν τὰ ὅπλα τροπαῖον εὐθὺς ἵστασαν καὶ τοὺς νεκροὺς ἐσκύλευον, καὶ τοὺς αὑτῶν ἀνείλοντο καὶ ἀπήγαγον ἐς Τεγέαν, οὗπερ ἐτάφησαν, καὶ τοὺς τῶν πολεμίων ὑποσπόνδους ἀπέδοσαν" (Θουκυδίδης, Ιστορίαι, 5.74). Ο ίδιος συγγραφέας μάλιστα ιστορεί την μάχη του Δηλίου, όπου οι νικητές Βοιωτοί κατακρατούν τους νεκρούς των Αθηναίων και ζητούν αντάλλαγμα ώστε να τους παραδώσουν (αυτόθι, 4.97).

• 470 - Δύο εκδοχές για την θανάτωση του Σπαρτιάτη στρατηγού Παυσανία, αφού αυτός εγκλωβιστεί εντός του ναού της Χαλκιοίκου Αθηνάς. Στον Θουκυδίδη (Ιστορίαι, 1.134) οι Έφοροι τον βγάζουν από τον ναό λίγο πριν πεθάνει από την πείνα, σκέφτονται να τον πετάξουν στον Καιάδα αλλά τελικά τον θάβουν εκεί γύρω. Όμως μετά από χρησμό των Δελφών τον ξεθάβουν και τον ξαναθάβουν στο σημείο που πέθανε. Στον Πλούταρχο πεθαίνει εντός του ναού και η ίδια του η μητέρα τον αφήνει άθαπτο: "φωραθέντος δὲ τούτου, Ἀγησίλαος ὁ πατὴρ μέχρι τοῦ ναοῦ τῆς Χαλκιοίκου συνεδίωξεν Ἀθηνᾶς, καὶ τὰς θύρας τοῦ τεμένους πλίνθῳ φράξας λιμῷ ἀπέκτεινεν: ἡ δὲ μήτηρ καὶ ἄταφον ἔρριψεν" (Πλούταρχος, Συναγωγή ιστοριών παραλλήλων, 10).

• 479 - Πριν τη μάχη των Πλαταιών, οι Αθηναίοι διαφωνούντες με τους Τεγεάτες για το ποιός θα διοικήσει την δεύτερη πτέρυγα του στρατεύματος, αναφέρονται στα μυθικά γεγονότα της επίθεσης των Αργείων υπό τον Πολυνείκη στη Θήβα, εξηγώντας πως οι ίδιοι εκστράτευσαν [38] για να περισυλλέξουν τους νεκρούς των ηττημένων Αργείων που παρέμεναν άθαπτοι στο πεδίο της μάχης, θάβοντάς τους εν συνεχεία στην Ελευσίνα: "τοῦτο δὲ Ἀργείους τοὺς μετὰ Πολυνείκεος ἐπὶ Θήβας ἐλάσαντας, τελευτήσαντας τὸν αἰῶνα καὶ ἀτάφους κειμένους, στρατευσάμενοι ἐπὶ τοὺς Καδμείους ἀνελέσθαι τε τοὺς νεκροὺς φαμὲν καὶ θάψαι τῆς ἡμετέρης ἐν Ἐλευσῖνι." (Ηρόδοτος, Ιστορίαι, 9.27.3). Για τη συγκεκριμένη αυτή αναίρεση [39], ο Πλούταρχος μεταφέρει τα λεγόμενα του Φιλοχόρου ότι υπήρξε η πρώτη περίπτωση ανακωχής για αποκομιδή και ταφή των ηττημένων νεκρών μιας μάχης (Πλούταρχος, Θησεύς, 29.4).

• 582 - Ο τύραννος της Κορίνθου Ψαμμίτιχος (εδώ Κύψελος), ανιψιός του Περίανδρου, θανατώνεται σε εξέγερση των Κορινθίων. Ρίχνεται άταφος εκτός των συνόρων μαζί με τα οστά όλων του των προγόνων: "Ὅτι ἐκδέκτορα τῆς βασιλείας κατέλιπε Περίανδρος Κύψελον τὸν Γόργου παῖδα, τοῦ σφετέρου ἀδελφοῦ· ὃς ἐκ Κερκύρας ἀφικόμενος ἐτυράννευσε Κορίνθου ἄχρι αὐτὸν συστάντες τινὲς τῶν Κορινθίων ἔκτειναν βραχὺν χρόνον κατασχόντα τὴν τυραννίδα, καὶ τὴν πόλιν ἠλευθέρωσαν. ὁ δὲ δῆμος τάς τε οἰκίας τῶν τυράννων κατέσκαψεν καὶ τὰς οὐσίας ἐδήμευσεν, ἄταφόν τε ἐξώρισε τὸν Κύψελον, καὶ τῶν προγόνων τοὺς τάφους ἀνορύξας τὰ ὀστᾶ ἐξέρριψεν" (̓Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Εκ της ιστορίας Νικολάου Δαμασκηνού, 24. Για το απόσπασμα του Νικολάου Δαμασκηνού βλ. FGrHist 90 F 60).

• 632 - Οι οπαδοί του Κύλωνα μετά από αποτυχημένο πραξικόπημα καταφεύγουν ικέτες στους βωμούς της Αθηνάς και των Ευμενίδων, όμως φονεύονται με ευθύνη του Μεγακλή που διατελούσε Άρχων τη χρονιά εκείνη και το άγος πέφτει στο γένος των Αλκμαιωνιδών, που εξορίζεται σύσσωμο. Τα οστά των νεκρών Αλκμαιωνιδών ξεθάβονται και ρίχνονται έξω από τα σύνορα της χώρας, ενώ το μίασμα κληρονομείται και από τους απογόνους: "ἤλασαν μὲν οὖν καὶ οἱ Ἀθηναῖοι τοὺς ἐναγεῖς τούτους, ἤλασε δὲ καὶ Κλεομένης ὁ Λακεδαιμόνιος ὕστερον μετὰ Ἀθηναίων στασιαζόντων, τούς τε ζῶντας ἐλαύνοντες καὶ τῶν τεθνεώτων τὰ ὀστᾶ ἀνελόντες ἐξέβαλον" (Θουκυδίδης, Ιστορίαι, 1.126.12).

• περί τα 650 - Ο βασιλιάς της Αρκαδίας Αριστοκράτης λιθοβολείται μέχρι θανάτου από τους Αρκάδες και ρίχνεται άταφος, ως προδότης, εκτός των Αρκαδικών συνόρων: "τὸν δὲ Ἀριστοκράτην οἱ Ἀρκάδες καταλιθώσαντες τὸν μὲν τῶν ὅρων ἐκτὸς ἐκβάλλουσιν ἄταφον, στήλην δὲ ἀνέθεσαν ἐς τὸ τέμενος τοῦ Λυκαίου λέγουσαν: πάντως ὁ χρόνος εὗρε δίκην ἀδίκῳ βασιλῆι, εὗρε δὲ Μεσσήνης σὺν Διὶ τὸν προδότην ῥηιδίως. χαλεπὸν δὲ λαθεῖν θεὸν ἄνδρ᾽ ἐπίορκον. χαῖρε Ζεῦ βασιλεῦ, καὶ σάω Ἀρκαδίαν." (Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, 4.22.7).

• Ο βασιλιάς των Ευβοέων Πυραίχμης θανατώνεται από τον Ηρακλή, ο οποίος δένει το σώμα του σε πουλάρια, το σχίζει στα δύο και το αφήνει άταφο: "Πυραίχμης βασιλεὺς Εὐβοέων ἐπολέμει Βοιωτοῖς. ὃν Ἡρακλῆς ἔτι νέος ὢν ἐνίκησε πώλοις δὲ προσδήσας καὶ εἰς δύο μέρη διελὼν τὸν Πυραίχμην, ἄταφον ἔρριψεν." (Πλούταρχος, Συναγωγή ιστοριών παραλλήλων, 7).

• Ο Τειρεσίας λέει στην Αλκμήνη πως να ξεφορτωθεί τα δύο νεκρά φίδια που η Ήρα είχε στείλει για να σκοτώσουν τον Ηρακλή: να κάψει τα σώματά τους και να ρίξει τις στάχτες τους σε ποταμό, ώστε να παρασυρθούν εκτός των συνόρων της χώρας της: "ἀλλὰ γύναι πῦρ μέν τοι ὑπὸ σποδῷ εὔτυκον ἔστω, κάγκανα δ᾽ ἀσπαλάθου ξύλ᾽ ἑτοιμάσατ᾽ ἢ παλιούρου ἢ βάτου ἢ ἀνέμῳ δεδονημένον αὖον ἄχερδον: καῖε δὲ τώδ᾽ ἀγρίαισιν ἐπὶ σχίζαισι δράκοντε νυκτὶ μέσᾳ, ὅκα παῖδα κανεῖν τεὸν ἤθελον αὐτοί. ἦρι δὲ συλλέξασα κόνιν πυρὸς ἀμφιπόλων τις ῥιψάτω εὖ μάλα πᾶσαν ὑπὲρ ποταμοῖο φέρουσα ῥωγάδας ἐς πέτρας ὑπερούριον, ἂψ δὲ νέεσθαι ἄστρεπτος." (Θεόκριτος, Ειδύλλια, 24.88-96).

• Στα Ομηρικά έπη, ο άγραφος νόμος Αχαιών, Τρώων και λοιπών συμμάχων δεν αναγνωρίζει κανένα σεβασμό σε νεκρούς πολεμιστές της αντίπαλης παράταξης. Ο κανόνας θέλει τον σκοτωμένο να απογυμνώνεται από όλα του τα τιμαλφή και, αν οι δικοί του δεν ανακτήσουν το σώμα του δια της βίας ή της δωροδοκίας-ικεσίας, να αφήνεται αυτό βορά στους κύνες και τα όρνεα. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι, οι μοναδικές ταφές πολεμιστών που ιστορούνται σε Ιλιάδα και Οδύσσεια, είναι αυτές του Ηετίωνα από τον Αχιλλέα (Ζ' 417-419) και του Αιγίσθου από τον Ορέστη (γ' 308-309). [40]

Συμπεράσματα

Εκ των ανωτέρω βλέπουμε ότι, το άταφον κάποιων συγκεκριμένων νεκρών ήταν παράδοση γραπτή και άγραφη, παρούσα από την μυθολογική περίοδο μέχρι την ύστερη αρχαιότητα και εκτεινόμενη πέραν του ελληνικού κόσμου. Τα άτομα εκείνα τα οποία δεν δικαιούνταν πρέπουσα κηδεία και ταφή εντός των συνόρων ενός τόπου, ήταν οι περισσότερο επιζήμιοι για τον τόπο αυτό και τους κατοίκους του και συγκεκριμένα οι τύραννοι, οι προδότες και οι ιερόσυλοι. Η αντίληψη αυτή προερχόταν από μια πολεοκεντρική θεώρηση του ανθρώπου: όποιος πέθαινε απεργαζόμενος τον χαμό μιας κοινότητας, αποστερούταν όλων των χαρακτηριστικών που τον ξεχώριζαν ως άνθρωπο και, απέναντι στη συγκεκριμένη κοινότητα, υποβιβαζόταν στο επίπεδο του κτήνους. Η έκθεση του ανθρώπινου σώματος στα πτωματοφάγα ζώα καταδείκνυε ακριβώς αυτό, ενώ η ρίψη του εκτός της επικράτειας είχε θεμελιώδεις γονιμικές και θρησκευτικές προεκτάσεις.

Άρα, τα όσα κάποιοι σημερινοί εκθειάζουν ως σημαντικότερα ηθικά προτάγματα της αρχαιότητας, επιδιώκοντας την αρχαιόθεν απαξίωση του Κράτους, υπήρξαν μάλλον ως σκόπιμοι αυτοσχεδιασμοί, στα περιθώρια των τότε αποδεκτών ηθών. Στον αρχαίο και ελληνικό κόσμο ο σεβασμός προς τον νεκρό δεν είναι δεδομένος και τυποποιημένος. Εξαρτάται από τον βίο του νεκρού και τις εν ζωή πράξεις του, και είναι ανάλογος της ωφελείας που είχε προς τον άμεσο και έμμεσο περίγυρό του. Εκεί, δεν υπάρχουν ετοιμοπαράδοτα δικαιώματα αλλά προνόμια, που αποκτώνται μέσα από τη συνεισφορά ενός ανθρώπου στο καλό του τόπου του. Αντιστοίχως, στον αρχαίο κόσμο η ανθρώπινη αυτή αξία δεν λησμονείται στα χωνευτήρια των οστών (ή και από τα γηροκομεία ακόμη) καθώς, αυτό που οι ζώντες βιώνουν και αναγνωρίζουν ως επωφελές έργο των τεθνεώτων, βρίσκει ανταπόδοση, στη διακονία και τη φιλοξενία των προγονικών ψυχών. Οι ευγνωμονούμενοι αυτοί πρόγονοι του κάθε Οίκου, θα αναδειχθούν στις πάνδημες εορτές των νεκρών, επισφραγίζοντας την καταξίωση της Πόλεως και του Πολιτισμού.

Η αποκαλούμενη 'Υδρία της Βοστώνης': Αττική μελανόμορφη υδρία των τελών του 6ου αι.
στην οποία απεικονίζεται η ατίμωση του Έκτορα από τον Αχιλλέα. Πριάμος και Εκάβη
παρακολουθούν, η ψυχή του Πάτροκλου υπερίπταται, ενώ στη σκηνή πρωταγωνιστεί
η Ίρις, ικέτιδα της απόδοσης του νεκρού στους δικούς του για την πρέπουσα ταφή.

Επιστροφή στο 1ο μέρος

Σημειώσεις

[31] Η γυναίκα του Φωκίωνα, παρούσα με τις υπηρέτριές της στο σημείο της νεκρικής πυράς, μετέφερε κρυφά τα οστά του και τα έθαψε δίπλα από την εστία του σπιτιού τους.

[32] Δείτε την στην ιστοσελίδα του Packard Humanities Institute, ή σε screenshot από την Συλλογή του Dittenberger.

[33] Άλλες περιπτώσεις κατακρήμνισης αναφέρονται στον Δημοσθένη (Περί της Παραπρεσβείας, 327) και την απάντηση του Αισχύνη (Περί της Πρεσβείας, 142). Η κατακρήμνιση ως τιμωρία ήταν διαδεδομένη και εκτός Ελλάδας. Αντίστοιχος τόπος ατιμωτικής θανατώσεως φονιάδων και προδοτών στη Ρώμη ήταν το Saxum Tarpeium, ένας γκρεμός ύψους 25 μέτρων στη νότια πλευρά του Καπιτώλιου λόφου: ο Πλούταρχος αναφέρει τον Γάϊο Μάριο που έριξε τον Σέξτο Λυκίνο από εκεί (Μάριος, 45.1). Στην Ιουδαία, ο Λουκάς (4.29) αναφέρει τα όσα συνέβησαν όταν ο Γιεσούα έσπευσε να κάνει κήρυγμα σε συναγωγή της Ναζαρέτ: οι ντόπιοι, αφού ακούνε όσα έχει να τους πει, τον πετάνε κλωτσηδόν έξω και τον πάνε για κατακρήμνιση από τον πλησιέστερο γκρεμό, όμως κάπου στο δρόμο το πλήθος ξεθυμαίνει και ο Γιεσούα ξεφεύγει.

[34] Το Βάραθρον ήταν χάσμα όπου ρίχνονταν οι θανατοποινίτες, βρισκόμενο κάπου στις βορειοδυτικές υπώρειες του λόφου των Νυμφών και έξω από τα τείχη προς τα δυτικά. Αναφορές βρίσκουμε στον Αριστοφάνη (Νεφέλες,1450 και Πλούτος, 431), στον Πλάτωνα (Γοργίας, 516e), ενώ ο Ηρόδοτος (Ιστορίαι, 7.133) αναφέρει πως εκεί κατέληξαν οι κήρυκες που ο Δαρείος έστειλε στην Αθήνα, καθώς αυτοί που πήγαν στη Σπάρτη (όπου ανάλογες ανάγκες εξυπηρετούσε ο Καιάδας) ρίχθηκαν "ἐς φρέαρ". Απουσία λοιπών στοιχείων για το τι γινόταν με τα πτώματα που υπήρχαν στο Βάραθρο, το πιθανότερο είναι ότι γίνονταν βορά των πτωματοφάγων ζώων.

[35] Μετά από την ήττα Αθηναίων και συμμάχων στη Χαιρώνεια το 338, ο Λεοκράτης εγκαταλείπει την Αθήνα ώστε να σωθεί από ενδεχόμενη επίθεση των Μακεδόνων. Καταφεύγει στη Ρόδο και μετά στα Μέγαρα, για να ξαναγυρίσει στην πόλη έπειτα από οκτώ χρόνια, βασιζόμενος στην πιθανότητα οι Αθηναίοι να είχαν ξεχάσει την συμπεριφορά του, αλλά και στους ισχυρούς του φίλους. Η δίκη του λαμβάνει χώρα στην Ηλιαία το καλοκαίρι του 330 και ανάμεσα στους πάνω από χίλιους δικαστές επιτυγχάνεται ισοψηφία, με μια και μόνη ψήφο να τον αθωώνει (βλ. A. Petrie - Lycurgus, the Speech Against Leocrates, Cambridge, 1922, σελ.xxvi-xxxi).

[36] Ο Λατινικός όρος είναι insepultus abiceretur. Δεν έχει νόημα να επεκταθούμε στα πολύ περισσότερα και υπερβολικής αγριότητας ανάλογα περιστατικά από μέρη εκτός Ελλάδας. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. D. G. Kyle - Spectacles of Death in Ancient Rome, Routledge, 1998.

[37] Στον αρχαίο κόσμο το καταποντίζειν είναι η χειρότερη δυνατή μοίρα που θα μπορούσε να έχει ένας νεκρός, αφού το σώμα του χάνεται δίχως να αφήσει ίχνος, στον απροσπέλαστο εκείνο κόσμο που οριοθετείται από την επιφάνεια της θαλάσσης.

[38] Η Θηβαϊκή εκδοχή του μύθου σχετικά με το τι απέγιναν οι νεκροί Αργείοι, θέλει τον Άδραστο να πείθει τους Θηβαίους να θάψουν τους Αργείους στο πεδίο της μάχης. Την εκδοχή αναφέρει ο (Θηβαίος) Πίνδαρος το 476-468 (6ος Ολυμπιόνικος, 15), ενώ επιβεβαιώνεται εν μέρει στον Όμηρο (Ιλιάδα, 14.114) που λέει ότι στη Θήβα βρισκόταν ο τάφος του ενός από τους Επτά, Τυδέα.

[39] Αναίρεσις ονομαζόταν η εθιμικού τύπου παραχώρηση από τους νικητές στους ηττημένους μιας μάχης, της αδείας να παραλάβουν τα νεκρά σώματα των συγγενών ή συμπολιτών τους ώστε να τα θάψουν.

[40] Ειδικά για τα Ομηρικά Έπη, ο Bassett (Achilles' Treatment of Hector's Body, TAPA 64, 1933) παραθέτει τα λεγόμενα μια σειράς θνητών και θεών, για να δείξει το πόσο συνηθισμένη ήταν τότε η έκθεση ενός νεκρού:
- Αγαμέμνων για λιποτάκτες Αχαιούς "θα γίνη σπάραγμα των όρνεων και των σκύλων" (Β' 393),
- Αγαμέμνων για τους Τρώες "τα τρυφερά τους σώματα θα καταφάγουν γύπες" (Δ' 237),
- Αθηνά στην Ήρα για τους Τρώες "τα πουλιά στες σάρκες των και οι σκύλοι θα χορτάσουν" (Θ' 379),
- ο Ποιητής για τους Τρώες "τα όρνεα να τους χαρούν και όχ’ οι ομόκλινές των" (Λ' 162),
- Διομήδης στον Πάρι "αυτόν που σέπεται νεκρός στο ματωμένο χώμα γυναίκες δεν μοιρολογούν, αλλ’ όρνια τριγυρίζουν" (Λ' 395),
- Οδυσσεύς στον Σώκο "όρνεα πυκνά πτεροκοπώντας θα σε σπαράξουν" (Λ' 454),
- Πάτροκλος στον Ευρύπυλο "τους σκύλους να χορτάσετε σας έμελλε στην Τροία" (Λ' 818)
- Ποσειδών στον Ιδομενέα για λιποτάκτες "μη ποτέ γυρίσει από την Τροία και σκύλοι εδώ να τον χαρούν" (Ν' 233),
- Έκτωρ στον Αίαντα "θα χορτάσεις των Τρώων με το πάχος σου τα όρνεα και τους σκύλους" (Ν' 831),
- Έκτωρ για λιποτάκτες Τρώες "στην πόλιν μας εμπρός θα τον σπαράξουν σκύλοι" (Ο' 351),
- Γλαύκος στον Έκτορα για Σαρπηδόνα "και δεν τον φύλαξες, δειλέ, των σκύλων απ’ το στόμα" (Ρ' 153),
- Πολυδάμας στον Έκτορα "σκυλιά και κόρακες πολλούς θενά σπαράξουν των Τρώων" (Σ' 271),
- Πολυδάμας στον Έκτορα για Αχιλλέα "σπάραγμα θα γίνει αυτός των σκύλων" (Σ' 283),
- Πρίαμος στον Έκτορα για Αχιλλέα "γύπες και σκύλοι γρήγορα νεκρόν θα τον ετρώγαν" (Χ' 42),
- Εκάβη στον Έκτορα "των Αχαιών γοργόποδοι θενά σε φάγουν σκύλοι" (Χ' 89),
- Ανδρομάχη στον Έκτορα "σκυλιά στο σώμα σου χορτάσουν γυμνό" (Χ' 509) και
- Εκάβη στον Πρίαμο για Έκτορα "του έχει λινογνέσει η μοίρα η παντοδύναμη τους σκύλους να χορτάσει" (Ω' 211),
- Νέστωρ για Αίγισθο "μόν' όρνια θα του ξέσκιζαν τις σάρκες του και σκύλοι" (γ' 260),
- Μνηστήρες στον Ευμαίο "τα γοργά σκυλιά που θρέφεις δε θ' αργήσουν εκεί, σιμά στους χοίρους σου μονάχο να σε φάνε" (χ' 363),
- Μνηστήρες στον Οδυσσέα "οι γύπες σίγουρα δω πέρα θα σε φάνε" (χ' 30).